۱. مقدمه‌ای بر تولید شیر پاستوریزه با استفاده از مواد شیمیایی
شیر پاستوریزه با استفاده از مواد شیمیایی یکی از فرآیندهای مهم در صنعت لبنیات است که نقش کلیدی در افزایش ماندگاری و از بین بردن عوامل بیماری‌زا دارد. در این روش، از ترکیبات مختلفی برای ضدعفونی، بهبود طعم و جلوگیری از فساد شیر استفاده می‌شود. در ادامه، با مراحل اصلی فرآیند تولید و پردازش شیر پاستوریزه با استفاده از مواد شیمیایی آشنا خواهیم شد.
۲. دریافت و پیش‌پردازش شیر خام
در اولین مرحله، شیر خام از دامداری‌ها جمع‌آوری شده و به کارخانه منتقل می‌شود. در این مرحله، از مواد شیمیایی مانند پراستیک اسید یا کلر برای ضدعفونی تجهیزات و مخازن ذخیره‌سازی استفاده می‌شود.
۲.۱. فیلتراسیون و جداسازی ناخالصی‌ها
شیر خام قبل از ورود به فرآیند اصلی باید از طریق فیلترهای مخصوص از ذرات معلق و ناخالصی‌ها پاک شود. استفاده از مواد شیمیایی در این مرحله برای جلوگیری از رشد میکروارگانیسم‌ها ضروری است.
۳. پاستوریزاسیون و از بین بردن میکروارگانیسم‌ها
پاستوریزاسیون یکی از مهم‌ترین مراحل تولید شیر پاستوریزه با استفاده از مواد شیمیایی است. در این روش، شیر تا دمای معینی گرم شده و سپس به سرعت سرد می‌شود. در برخی موارد، ترکیبات شیمیایی مانند دی‌اکسید کلر یا پراکسید هیدروژن برای تکمیل فرآیند گندزدایی استفاده می‌شوند.
۳.۱. روش‌های حرارتی و استفاده از مواد شیمیایی
- پاستوریزاسیون سریع (HTST): گرم کردن شیر تا ۷۲ درجه سانتی‌گراد به مدت ۱۵ ثانیه
- پاستوریزاسیون طولانی‌مدت (LTLT): گرم کردن تا ۶۳ درجه سانتی‌گراد به مدت ۳۰ دقیقه
- استفاده از مواد ضدباکتریایی مانند نایسین و سوربات پتاسیم برای کنترل رشد باکتری‌ها
۴. هموژنیزاسیون و بهبود کیفیت شیر
هموژنیزاسیون فرآیندی است که طی آن چربی شیر به ذرات ریزتری تبدیل شده و یکنواخت می‌شود. برخی مواد شیمیایی مانند امولسیفایرها به بهبود این فرآیند کمک می‌کنند.
۴.۱. نقش مواد شیمیایی در هموژنیزاسیون
- استفاده از فسفات‌ها برای تثبیت پروتئین‌ها و جلوگیری از جدا شدن چربی
- افزودن سورفکتانت‌ها برای بهبود ترکیب چربی با مایع شیر
۵. بسته‌بندی و افزایش ماندگاری شیر پاستوریزه
پس از انجام فرآیند پاستوریزاسیون و هموژنیزاسیون، شیر پاستوریزه با استفاده از مواد شیمیایی باید در شرایطی بسته‌بندی شود که ماندگاری آن افزایش یابد و از آلودگی‌های خارجی مصون بماند. انتخاب نوع بسته‌بندی و افزودنی‌های مجاز، نقش مهمی در حفظ کیفیت و سلامت شیر دارد.
۵.۱. انواع بسته‌بندی شیر پاستوریزه
برای بسته‌بندی شیر پاستوریزه، انواع مختلفی از مواد بسته‌بندی مورد استفاده قرار می‌گیرد که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند:
1- بطری‌های پلاستیکی (PET و HDPE):
- مقاوم در برابر ضربه و نفوذ هوا
- امکان افزودن فیلترهای UV برای کاهش اثرات نور خورشید
- استفاده از مواد ضدمیکروبی برای جلوگیری از رشد باکتری‌ها
2- پاکت‌های مقوایی تتراپک:
- دارای لایه‌های چندگانه برای محافظت از شیر در برابر نور و اکسیژن
- استفاده از پوشش‌های پلی‌اتیلنی حاوی آنتی‌اکسیدان برای افزایش ماندگاری
3- کیسه‌های نایلونی:
- ارزان‌تر از سایر بسته‌بندی‌ها
- مناسب برای مصرف کوتاه‌مدت (۲ تا ۳ روز)
- نیاز به نگهداری در یخچال با دمای مناسب
۵.۲. مواد شیمیایی مورد استفاده در بسته‌بندی شیر پاستوریزه
برای افزایش ماندگاری شیر پاستوریزه با استفاده از مواد شیمیایی، برخی ترکیبات خاص به بسته‌بندی یا خود شیر اضافه می‌شوند:
- آنتی‌اکسیدان‌ها (مانند اسید اسکوربیک و توکوفرول): جلوگیری از اکسیداسیون چربی‌های شیر و افزایش پایداری محصول
- مواد ضدمیکروبی (مانند ناتامایسین و سوربات پتاسیم): کنترل رشد قارچ‌ها و باکتری‌های مضر در سطح بسته‌بندی
- جاذب‌های اکسیژن: بسته‌بندی‌های پیشرفته‌ای که اکسیژن باقی‌مانده را جذب کرده و از اکسید شدن شیر جلوگیری می‌کنند.
۵.۳. تأثیر شرایط نگهداری بر ماندگاری شیر پاستوریزه
حتی اگر شیر پاستوریزه با استفاده از مواد شیمیایی در بسته‌بندی مناسبی قرار بگیرد، شرایط نگهداری آن نیز در کیفیت نهایی تأثیر بسزایی دارد:
- دمای نگهداری: بهترین دما برای حفظ شیر پاستوریزه بین ۱ تا ۴ درجه سانتی‌گراد است.
- عدم تماس با نور مستقیم خورشید: نور می‌تواند باعث تخریب ویتامین‌های موجود در شیر شود.
- مدت‌زمان مجاز مصرف: هر نوع بسته‌بندی، مدت مصرف خاص خود را دارد؛ به‌عنوان‌مثال، شیرهای بسته‌بندی‌شده در بطری‌های پلاستیکی معمولاً بین ۵ تا ۷ روز ماندگاری دارند، درحالی‌که شیر تتراپک تا چندین ماه قابل‌نگهداری است.
۶. نتیجه‌گیری
فرآیند تولید شیر پاستوریزه با استفاده از مواد شیمیایی شامل چندین مرحله حیاتی است که از دریافت شیر خام تا بسته‌بندی نهایی را در بر می‌گیرد. استفاده از ترکیبات شیمیایی در این فرآیند به بهبود کیفیت، افزایش ماندگاری و ایمنی محصول کمک می‌کند. رعایت استانداردهای بهداشتی و کنترل میزان مصرف این مواد برای تولید شیر سالم و قابل قبول از نظر مصرف‌کنندگان ضروری است.
